آنژیوگرافی به عنوان یک ابزار پزشکی حیاتی در تشخیص و مدیریت اختلالات عروقی به کار میرود. با این وجود، این روش همانند هر مداخله پزشکی دیگری، خطرات و عوارضی را به همراه دارد که باید مورد توجه قرار گیرند. به طور خاص، آنژیوگرافی عروق کرونر در موارد بسیار اندک و نادر ممکن است خطر مرگ ناگهانی را در پی داشته باشد. بنابراین، متخصصان تأکید میکنند که از انجام این شیوه تشخیصی و درمانی در مواردی که ضرورت پزشکی ندارند، باید اجتناب شود تا ایمنی بیمار به حداکثر برسد و تنها در شرایطی که منافع آن بر مخاطراتش غلبه کند، به کار گرفته شود.
آنژیوگرافی به عنوان یکی از کارآمدترین روش های تصویر برداری پزشکی، نقش محوری در ارزیابی و تشخیص اختلالات عروقی دارد. این تکنیک با هدف شناسایی مشکلاتی نظیر انسداد یا تنگی رگ های خونی در نواحی حیاتی بدن مانند عروق مغزی، کرونری (قلب)، ریوی و سایر اندام ها انجام میشود. اهمیت آنژیوگرافی در تشخیص زودهنگام بیماری های عروقی غیرقابل انکار است. با این وجود، هر چند که این اقدام یک فرآیند رایج است، ممکن است با عوارضی همراه باشد که در موارد نادر میتواند جدی و حتی تهدید کننده حیات باشد. لذا، اگر قصد دارید این روش تشخیصی را انجام دهید، مشورت با یک متخصص قلب مجرب برای ارزیابی جامع خطرات و منافع آن ضروری است. برای سهولت در این امر، میتوانید از سامانه های آنلاین نوبت دهی برای دریافت نوبت حضوری یا مشاوره آنلاین با بهترین پزشکان استفاده کنید.
ارزیابی ریسک در آنژیوگرافی قلب
آنژیوگرافی به عنوان یک اقدام پزشکی، عموماً روشی مطمئن و کمخطر تلقی میشود؛ با این حال، مانند هر مداخله دیگری، کاملاً عاری از ریسک های بالقوه نیست. سطح و نوع این خطرات به طور مستقیم به وضعیت عمومی بیمار، بیماری های زمینهای و تجربه تیم پزشکی مجری بستگی دارد. عواملی نظیر سن، شرایط جسمانی و ابتلا به بیماری های مزمن مانند دیابت، پر فشاری خون یا نارسایی های قلبی و کلیوی، میتوانند احتمال بروز عوارض مرتبط با آنژیوگرافی را افزایش دهند. این عوارض احتمالی ممکن است در مراحل گوناگون فرآیند، از زمان قرار دادن کاتتر در رگ تا دوره نقاهت پس از آزمایش، رخ دهند. بنابراین، برای پیشگیری از مشکلات احتمالی، لازم است بیمار پیش از انجام آنژیوگرافی، اطلاعات دقیق و کاملی از سوابق سلامتی خود را در اختیار پزشک معالج قرار دهد تا تیم درمانی بتواند با آگاهی کامل، اقدامات لازم را انجام دهد.
عوارض آنژیوگرافی قلب | بررسی و پیشگیری
آنژیوگرافی قلب روشی حیاتی برای معاینه شریان های کرونری و شناسایی نارسایی هایی مانند انسداد، تنگی یا بیماری های عروق کرونری است. این فرآیند تشخیصی برای افرادی که به بیماری های قلبی، به خصوص عارضه های زمینهساز حملات قلبی، مبتلا هستند، بسیار ضروری است. با این حال، همانند هر پروسه پزشکی دیگری، آنژیوگرافی نیز میتواند با پیامدهای ناخواسته یا عوارضی همراه باشد که باید مورد توجه قرار گیرند. اگر چه آنژیوگرافی معمولاً ایمن است، آگاهی از مهمترین عوارض احتمالی آن به آمادگی بیشتر کمک میکند. به طور معمول میتوان به عوارض در محل ورود کاتتر (مانند کبودی یا خونریزی)، واکنش های آلرژیک به ماده حاجب و در موارد نادر، مشکلات جدیتر قلبی یا آسیب به کلیه اشاره کرد. مدیریت صحیح قبل و بعد از عمل و همچنین پایش دقیق وضعیت بیمار توسط تیم درمان، کلید به حداقل رساندن این خطرات است.
| عارضه | توضیحات |
| خونریزی | در محل ورود کاتتر ممکن است خونریزی جزئی رخ دهد. |
| تجمع خون (هماتوم) | در محل ورود کاتتر ممکن است تجمع خون ایجاد شود. |
| آسیب به رگ | در موارد نادر ممکن است به رگ آسیب برسد. |
| واکنش آلرژیک به ماده کنتراست | ممکن است به ماده کنتراست تزریقی حساسیت نشان داده شود. |
| مشکلات کلیوی | ماده کنتراست ممکن است به کلیهها آسیب برساند. |
| حمله قلبی یا سکته مغزی | در موارد بسیار نادر ممکن است این عوارض رخ دهد. |
| عفونت | در محل ورود کاتتر ممکن است عفونت ایجاد شود. |
خطر نادر مرگ پس از آنژیوگرافی قلب
با وجود این که خطر فوت ناشی از آنژیوگرافی عروق کرونر بسیار کم و در حدود ۰.۰۲ درصد گزارش شده است، اما این عارضه در موارد محدودی ممکن است رخ دهد. عمدهترین علل مرگومیر پس از این اقدام درمانی، بروز مشکلات جدی قلبی مانند حمله قلبی یا آریتمی های خطرناک (ضربان نامنظم) است که گاهی اوقات پس از انجام آنژیوگرافی پدیدار میشوند. همچنین، احتمال واکنش های شدید به ماده حاجب (کنتراست) یا عوارض جانبی داروها نیز وجود دارد. بر اساس پژوهش های انجام شده، احتمال بروز این پیامد نامطلوب در بیمارانی که از بیماری های زمینهای حاد رنج میبرند، مانند نارسایی قلبی، دیابت، فشار خون بالا، سن بالا، تنگی آئورت، بیماری های چند رگی یا نارسایی کلیه، بیشتر است. به همین دلیل، متخصصان قلب باید هنگام تصمیمگیری برای انجام آنژیوگرافی در این گروه از بیماران، احتیاط و دقت بیشتری به کار گیرند و تمامی جوانب امر را بسنجند. (pmc.ncbi.nlm.nih)
خطر نادر پارگی رگ قلبی در آنژیوگرافی
یکی از عوارض بسیار نادر اما جدی در طول فرآیند آنژیوگرافی قلب، احتمال آسیب دیدن یا پارگی دیواره رگ های کرونری است؛ به ویژه هنگام عبور و هدایت کاتتر. این پارگی عروق میتواند به خونریزی داخلی منجر شود که در این شرایط، مداخله جراحی فوری برای جلوگیری از پیامدهای وخیم حیاتی است. با وجود این ریسک، پزشکان با اتکا به تجهیزات پیشرفته و استفاده از روش های ظریف و تخصصی، تلاش میکنند تا احتمال وقوع چنین آسیبی را به پایینترین سطح ممکن کاهش دهند. با این حال، در مواردی نادر، این عارضه میتواند منجر به خونریزی در فضای داخلی قلب یا انسداد شریان ها شود که لزوم اقدامات درمانی سریع و تخصصی را دو چندان میکند.

هماتوم | عارضه شایع پس از آنژیوگرافی
یکی از عوارض متداول که ممکن است بعد از آنژیوگرافی قلب رخ دهد، شکلگیری هماتوم است. هماتوم در واقع به تجمع خون در بافت های مجاور محل ورود کاتتر به رگ گفته میشود. در بسیاری از موارد، این تجمع خون به صورت خود به خودی و بدون نیاز به مداخله خاصی، برطرف میگردد. با این حال، هماتوم میتواند باعث بروز درد، ورم و محدودیت حرکتی در ناحیه آسیب دیده شود. در برخی موارد نادر، اگر حجم خون جمع شده زیاد باشد، ممکن است برای تسریع بهبودی، به مداخلات درمانی و تخلیه نیاز پیدا کند. بنابراین، مراقبت های دقیق پس از عمل برای به حداقل رساندن احتمال وقوع یا شدت این عارضه، از اهمیت ویژهای برخوردار است.
احتمال آسیب به بافت قلب در طول آنژیوگرافی
آسیب به بافت قلب در حین آنژیوگرافی یکی از عوارض بسیار نادر است که عمدتاً ناشی از استفاده نامناسب از کاتتر یا اعمال فشار بیش از حد بر دیواره عروق کرونری رخ میدهد. حرکت غیرمعمول کاتتر و نفوذ آن به بافت قلب میتواند به عضله قلب یا خود عروق کرونری صدمه بزند. افزون بر این، در برخی موارد، استفاده از ماده حاجب برای تصویر برداری ممکن است موجب تحریک و آسیب دیدگی بافت های قلبی شود. این صدمات بالقوه میتوانند به اختلال در عملکرد قلب، نارسایی یا بروز آریتمی (ریتم نامنظم قلب) منجر شوند. با این وجود، به دلیل نظارت دقیق پزشکان متخصص در طول عمل، شیوع این عارضه بسیار پایین است. در صورت وقوع چنین آسیب هایی، مداخلات درمانی لازم از قبیل استنت گذاری یا جراحی بایپس عروق کرونری قابل انجام است.
خطر آسیب کلیوی ناشی از ماده کنتراست در آنژیوگرافی
یکی از عوارض بالقوه آنژیوگرافی، احتمال آسیب به کلیه ها است که ناشی از تزریق ماده کنتراست حاوی ید میباشد. این ماده رادیواکتیو، میتواند برای برخی افراد، به ویژه کسانی که از پیش به بیماری های کلیوی مبتلا هستند، چالش برانگیز باشد و منجر به نارسایی کلیوی شود. با توجه به جدیت این عارضه، توجه ویژه به عملکرد کلیه ها پیش از انجام آنژیوگرافی، از اهمیت بالایی برخوردار است. در مواردی که سلامت کلیه ها در خطر باشد، اتخاذ اقدامات پیشگیرانه یا بررسی روش های تشخیصی جایگزین، برای حفظ سلامت بیمار امری ضروری محسوب میشود.
عوارض آنژیوگرافی مغز
آنژیوگرافی مغز، که یک روش تخصصی برای بررسی دقیق عروق مغزی و تشخیص ناهنجاری هایی چون انسداد یا خونریزی است، به دلیل ماهیت پیچیده و حساسیت بالای بافت مغز، ممکن است با عوارض جدیتری نسبت به سایر انواع آنژیوگرافی همراه باشد. این عوارض معمولاً به دلیل ساختار ظریف و حیاتی مغز و سیستم عروقی آن بروز میکنند. هر چند که آنژیوگرافی مغز ابزاری بسیار ارزشمند برای تشخیص است، ضروری است که تیم پزشکی و بیمار از خطرات احتمالی آگاه باشند. این عوارض که در ادامه به آن ها پرداخته میشود، بر اهمیت انجام این فرآیند تحت نظر متخصصان با تجربه و در یک مرکز درمانی مجهز تأکید میکنند تا ایمنی بیمار به حداکثر برسد.
ریسک های آنژیوگرافی مغز و اهمیت پرهیز از اقدامات غیرضروری
اگر چه آنژیوگرافی مغز به طور کلی یک اقدام ایمن است، اما در برخی بیماران با بیماری های زمینهای مانند مشکلات عروقی مغزی و فشار خون بالا، خطر بروز عوارض جدیتر وجود دارد. مهمترین عواقب ناگوار احتمالی، که اغلب منجر به مرگ میشوند، شامل خونریزی مغزی یا سکته مغزی ناشی از انسداد یا آسیب به شریان ها هستند. هر چند که احتمال فوت ناگهانی ناشی از این روش نادر است، اما برای بیماران با ریسک بالا، این خطرات افزایش مییابد. به طور مشابه، در مورد آنژیوگرافی عروق کرونر (قلب) نیز، اگر چه به ندرت، خطر مرگ ناگهانی مطرح است. بر این اساس، تأکید میشود که باید تا حد امکان از انجام هرگونه اقدام تشخیصی یا درمانی غیرضروری پرهیز شود. سنجش دقیق منافع در مقابل مضرات این روش ها، به ویژه برای افرادی با سوابق پزشکی پیچیده، از اهمیت حیاتی برخوردار است. (pmc.ncbi.nlm.nih)
سردرد؛ عارضه رایج پس از آنژیوگرافی مغز
سردرد به عنوان یکی از متداولترین پیامدهای پس از انجام آنژیوگرافی مغز شناخته میشود. این ناراحتی ممکن است ناشی از عواملی چون فشار مکانیکی بر شریان های مغزی، واکنش بدن به ماده حاجب (کنتراست) مورد استفاده یا آسیب های جزئی به بافت های مغز باشد. در اغلب موارد، این سردرد موقت بوده و طی چند ساعت یا چند روز به صورت خود به خود برطرف میشود. با این حال، اگر شدت درد افزایش یابد یا بیمار متوجه نشانه های جدیدی شود، مراجعه فوری برای بررسی های تخصصی و دریافت درمان مناسب ضروری است.
هماتوم | عارضهای پس از آنژیوگرافی مغز
تشکیل هماتوم (تجمع خون) یکی از عوارض جانبی احتمالی است که ممکن است به دنبال آنژیوگرافی مغز رخ دهد. این عارضه میتواند ناشی از آسیب دیدگی عروق مغزی یا در ناحیهای باشد که کاتتر از آن وارد شده است. ایجاد هماتوم در مغز به دلیل فشار بر بافت های اطراف، پتانسیل ایجاد عوارض جدی و وخیم را دارد و عدم رسیدگی به موقع میتواند پیامدهای نامطلوبی به دنبال داشته باشد. در مواردی که شدت هماتوم بالا باشد و با درمان های غیرتهاجمی بهبود نیابد، برای رفع فشار از روی مغز و جلوگیری از آسیب بیشتر، مداخله جراحی ضروری خواهد بود.
ریسک آسیب شریان های مغزی در آنژیوگرافی
آسیب به شریان های مغزی یکی از پیامدهای جدی، اما بسیار نادر، در پی انجام عمل آنژیوگرافی است. این عارضه در صورتی رخ میدهد که کاتتر در حین هدایت از طریق عروق، به طور نامناسب حرکت کند یا با فشار بیش از حد وارد شریان های مغزی شود و به دیواره عروق صدمه بزند. این آسیب میتواند منجر به تشکیل لخته های خونی، خونریزی داخلی مغز یا انسداد رگ ها شود که در نهایت، خطر بروز سکته مغزی را به همراه دارد. علاوه بر خطای فنی در جای گذاری کاتتر، استفاده از ماده حاجب برای تصویر برداری نیز میتواند زمینهساز آسیب به عروق مغزی باشد، به ویژه در بیمارانی که مستعد مشکلات زمینهای مانند اختلالات انعقادی یا حساسیت دارویی هستند. بنابراین، انجام این عمل با نهایت دقت و در نظر گرفتن وضعیت خاص هر بیمار، برای به حداقل رساندن این خطرات احتمالی، ضروری است.
آسیب های مغزی مرتبط با آنژیوگرافی
آسیب به بافت مغز در پی انجام آنژیوگرافی، هر چند یک عارضه نادر اما جدی محسوب میشود که در شرایط خاصی به وقوع میپیوندد. این نوع آسیب ها اغلب ناشی از اختلال در روند هدایت کاتتر به درون عروق مغزی یا استفاده نامطلوب از ماده کنتراست (حاجب) است. اگر کاتتر به شکل ناخواسته وارد عروق مغزی شود یا فشار زیادی به جدار آن ها تحمیل کند، ممکن است به بافت های مغز صدمه بزند. یکی از خطرات عمده این حوادث، وقوع خونریزی مغزی یا انسداد رگ های مغز است که در نهایت میتواند منجر به سکته مغزی شود. افزون بر این، در برخی موارد نادر، ماده حاجب مورد استفاده برای تصویر برداری نیز میتواند به بافت مغزی آسیب وارد کند. در بیمارانی که دارای زمینه های پزشکی خاصی مانند مشکلات انعقاد خون یا حساسیت به ماده کنتراست هستند، احتمال این عوارض افزایش مییابد. با این حال، به طور کلی، آسیب مغزی در آنژیوگرافی بسیار کم شیوع است؛ پزشکان با دقت فراوان در اجرای فرآیند و انتخاب دقیق بیماران مناسب، این ریسک ها را به حداقل میرسانند. درمان به هنگام و پایش دقیق پس از عمل، میتواند مانع از بروز مشکلات جدیتر شود.
خطر نادر سکته مغزی پس از آنژیوگرافی
اگر چه آنژیوگرافی قلب یا عروق غالباً بدون عارضه است، اما وقوع سکته مغزی یکی از پیامدهای جدی و نادری است که باید در نظر گرفته شود. این رویداد معمولاً ناشی از صدمه به عروق مغزی یا ایجاد لخته های خونی در جریان یا بعد از این پروسه است. در طول آنژیوگرافی، زمانی که کاتتر از طریق رگ های اصلی بدن به سمت عروق قلب یا مغز هدایت میشود، احتمال دارد به صورت تصادفی وارد یک رگ مغزی شود یا در مواردی نادر، مواد کنتراست (ماده حاجب) به خطا وارد این عروق شده و باعث انسداد گردند که نهایتاً منجر به سکته میشود. عوامل دیگری همچون اختلالات انعقادی، وجود پلاک های آترواسکلروتیک در عروق یا استفاده از کاتتر در شرایط ویژه نیز میتوانند احتمال بروز سکته مغزی را افزایش دهند. حتی اگر آسیب مستقیمی به رگ مغزی وارد نشود، حرکت کاتتر میتواند موجب تشکیل لخته خون در داخل رگ ها شود که با جابجایی به سمت مغز، انسداد و سکته را در پی خواهد داشت.

عوارض احتمالی آنژیوگرافی از طریق دست
اگر چه آنژیوگرافی از طریق شریان مچ دست یک رویکرد رایج برای دسترسی به عروق کرونری است، اما مانند هر فرآیند پزشکی دیگری، ممکن است با پیامدهای ناخواسته همراه باشد. شایعترین عارضه، خونریزی در ناحیه ورود کاتتر به داخل رگ است که در صورت عدم اعمال فشار مناسب برای مهار جریان خون، میتواند به تشکیل هماتوم (تجمع خون) یا کبودی موضعی منجر شود. عوارض دیگری که شیوع کمتری دارند، شامل آسیب به عروق دست یا بروز عفونت در محل سوراخ شدن پوست هستند. همچنین، احتمال تشکیل لخته خون در نقطه دسترسی وجود دارد که میتواند جریان خون را مسدود کرده و به بافت های دست یا اندام های دیگر صدمه بزند. اغلب بیماران ممکن است پس از عمل دچار درد یا تورم موقتی در دست شوند. در موارد بسیار نادر، ممکن است به دلیل تزریق ماده حاجب، شاهد واکنش های آلرژیک یا حتی مشکلات کلیوی باشیم.
عوارض آنژیوگرافی از طریق پا
آنژیوگرافی از طریق رگ های پا (روش فمورال) با وجود ایمنی بالا، ممکن است عوارض موضعی و سیستمیک داشته باشد. یکی از شایعترین پیامدها، بروز خونریزی در محل وارد کردن کاتتر است که اغلب ناشی از عدم اعمال فشار کافی یا حرکت بیش از حد بیمار پس از اتمام فرآیند است. همچنین، ممکن است در ناحیه برش، کبودی یا تورم مشاهده شود. در موارد نادرتر، خطر بروز عفونت یا آسیب دیدگی عروق خونی در نقطه ورود کاتتر وجود دارد. علاوه بر این، عوارض جدیتری نیز، هر چند به ندرت، قابل مشاهده هستند؛ از جمله تشکیل لخته های خونی و پیامدهای ناشی از تزریق ماده حاجب. این ماده میتواند به طور بالقوه به کلیه ها آسیب برساند یا واکنش های آلرژیک ایجاد کند. با این حال، باید خاطرنشان کرد که این عوارض معمولاً به سرعت توسط کادر درمانی شناسایی و مدیریت میشوند تا از بروز مشکلات جدیتر پیشگیری شود.
خطرات و اهمیت مشاوره در آنژیوگرافی
آنژیوگرافی به عنوان یک ابزار تشخیصی و درمانی کلیدی برای شناسایی ناهنجاری های عروقی، با وجود ایمنی نسبی، کاملاً بدون ریسک نیست. هر چند احتمال بروز عوارض جانبی عموماً پایین است، اما میزان خطر میتواند بسته به سلامت عمومی فرد و نوع خاص آنژیوگرافی متفاوت باشد و در مواردی نادر این عوارض جدی قلمداد میشوند. بنابراین، ارائه اطلاعات کامل درباره سوابق پزشکی به پزشک متخصص قلب و عروق پیش از انجام عمل ضروری است. بیماران باید تمام توصیه های درمانی را به دقت دنبال کنند تا احتمال وقوع خطرات به حداقل برسد. برای دریافت مشاوره های تخصصیتر در این خصوص، میتوان از پلتفرم های مشاوره آنلاین پزشکی نیز استفاده کرد.
پرسش های متداول راجع به عوارض بعد از آنژیوگرافی قلب
1. آیا وضعیت قلب بیمار قبل از آنژیوگرافی در احتمال بروز عوارض تأثیر دارد؟
بله، وضعیت جسمانی و به ویژه سلامت قلب و عروق بیمار پیش از انجام آنژیوگرافی، نقش بسزایی در تعیین احتمال بروز عوارض دارد. افرادی که از بیماری های قلبی مزمن زمینهای، فشار خون کنترل نشده (هیپرتنشن)، دیابت یا تصلب شرایین (آترواسکلروز) رنج میبرند، در معرض خطر بالاتری برای مواجهه با عوارض قرار دارند. این شرایط پاتولوژیک قبلی، ریسک پیامدهای جدی پس از عمل را تشدید میکنند، به طوری که احتمال وقوع حوادث ناگواری مانند حمله قلبی یا سکته مغزی افزایش مییابد. بنابراین، ارزیابی دقیق وضعیت سلامت بیمار قبل از آنژیوگرافی، برای پیشبینی و مدیریت بهینه خطرات احتمالی ضروری است.
2. آیا مرگ در حین انجام آنژیوگرافی رخ میدهد یا بعد از آن؟
احتمال مرگ در حین عمل آنژیوگرافی بسیار کم است و به ندرت اتفاق میافتد؛ با این حال، در موارد استثنایی ممکن است به دلیل مشکلات ناگهانی قلبی یا عروق مغزی در همان لحظه، این رویداد ناگوار رخ دهد. در مقابل، خطر جانی معمولاً در دوره پس از آنژیوگرافی و به واسطه عوارض جدی مانند خونریزی داخلی شدید یا وقوع سکته مغزی افزایش مییابد. بنابراین، اگر چه آنژیوگرافی به خودی خود ایمن است، پیگیری دقیق پس از عمل و توجه به علائم هشدار دهنده برای کاهش پیامدهای ناخواسته حیاتی است.
3. چگونه می توان خطر مرگ یا عوارض جدی پس از آنژیوگرافی را کاهش داد؟
برای به حداقل رساندن احتمال بروز عوارض جدی یا خطر مرگ به دنبال عمل آنژیوگرافی، رعایت چند اصل حیاتی است. پیش از انجام این پروسه، ارزیابی های پزشکی جامع و دقیق الزامی است. بیمار باید وضعیت سلامت خود، از جمله سوابق بیماری و داروهای مصرفی را به طور کامل و شفاف با پزشک معالج در میان بگذارد. پس از اتمام آنژیوگرافی، مراقبت های پس از عمل و نظارت دقیق توسط تیم درمانی در بیمارستان از اهمیت ویژهای برخوردار است. علاوه بر این، پیروی دقیق از توصیه ها و دستورالعمل های پزشک در دوره نقاهت، نقش کلیدی در تسریع روند بهبودی و کاهش احتمال مواجهه با هرگونه پیامد ناخواسته خواهد داشت.
4. آیا روش انجام آنژیوگرافی روی خطر مرگ تأثیر دارد؟
شیوه اجرای آنژیوگرافی و به ویژه انتخاب مجرای دسترسی به رگ ها (مانند استفاده از بازو در مقابل کشاله ران) و همچنین به کارگیری تجهیزات مدرن، میتواند به طور مستقیم بر کاهش احتمالی خطرات جانی تأثیر بگذارد. متخصصان قلب با ارزیابی دقیق وضعیت عمومی و سلامت بیمار، بهترین و ایمنترین رویکرد را برای انجام آنژیوگرافی انتخاب میکنند. هدف از این گزینش دقیق روش، به حداقل رساندن عوارض و افزایش موفقیت آمیز بودن فرآیند است. بنابراین، به کارگیری شیوه های نوین و دسترسی از طریق محل مناسب، یک عامل تعیین کننده در مدیریت ریسک حین این عمل محسوب میشود.
